Viêm âm đạo là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa viêm âm đạo

Viêm âm đạo (Vaginitis) là tình trạng viêm hoặc nhiễm trùng của niêm mạc âm đạo, gây ra các triệu chứng như khí hư bất thường, ngứa rát, mùi hôi khó chịu hoặc đau khi quan hệ tình dục. Đây là bệnh lý phụ khoa phổ biến nhất ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản, nhưng cũng có thể xuất hiện ở mọi độ tuổi dưới tác động của nhiều yếu tố nguy cơ. Bệnh có thể tiến triển cấp tính hoặc tái phát kéo dài, ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống và sức khỏe sinh sản nếu không được chẩn đoán và điều trị đúng cách.

Âm đạo bình thường chứa hệ vi sinh vật cân bằng, trong đó Lactobacillus chiếm ưu thế và có vai trò duy trì pH axit giúp ngăn ngừa sự phát triển quá mức của vi sinh vật gây bệnh. Viêm âm đạo xảy ra khi sự cân bằng này bị phá vỡ và các tác nhân gây bệnh có cơ hội tăng sinh mạnh. Mức độ viêm tùy thuộc vào loại tác nhân gây bệnh cũng như khả năng đáp ứng miễn dịch của cơ thể.

Bệnh có thể do nguyên nhân nhiễm trùng (vi khuẩn, nấm, ký sinh trùng) hoặc không nhiễm trùng (dị ứng, hóa chất, rối loạn nội tiết). Vì có cơ chế bệnh sinh đa dạng, cách tiếp cận chẩn đoán và điều trị cần dựa trên nhận diện cụ thể nguyên nhân gây bệnh chứ không thể dùng chung một phác đồ.

Phân loại viêm âm đạo theo nguyên nhân

Viêm âm đạo được phân loại dựa trên căn nguyên bệnh học để giúp định hướng điều trị phù hợp. Các thể bệnh thường gặp bao gồm:

• Viêm âm đạo do vi khuẩn (Bacterial Vaginosis – BV): thường gặp nhất, do mất cân bằng hệ vi sinh, đặc trưng bởi sự tăng sinh của Gardnerella vaginalis và vi khuẩn kỵ khí khác.
• Viêm âm đạo do nấm (Candida): đa số do Candida albicans, liên quan đến giảm miễn dịch, đái tháo đường hoặc lạm dụng kháng sinh.
• Viêm âm đạo do Trichomonas vaginalis: lây truyền qua đường tình dục, đặc trưng bởi khí hư có bọt màu vàng xanh.
• Viêm âm đạo không nhiễm trùng: do hóa chất kích ứng, dị ứng, hoặc teo âm đạo do thiếu hụt estrogen ở phụ nữ tiền mãn kinh và mãn kinh.

Ngoài ra còn một số nguyên nhân ít gặp như: viêm do virus (HSV), do lichen sclerosus, hoặc viêm âm đạo tăng bạch cầu ái toan. Một số trường hợp có thể phối hợp nhiều căn nguyên, gây khó khăn trong chẩn đoán và điều trị, đòi hỏi xét nghiệm chuyên sâu.

Dưới đây là bảng so sánh nhanh giữa các nhóm nguyên nhân chính:

Loại viêm âm đạo	Tác nhân chính	Nguy cơ lây truyền
Vi khuẩn (BV)	Vi khuẩn kỵ khí	Không trực tiếp nhưng liên quan tình dục
Candida	Nấm men Candida	Thấp, không phải bệnh lây qua tình dục
Trichomonas	Trichomonas vaginalis	Cao, thuộc nhóm bệnh lây truyền tình dục

Các triệu chứng lâm sàng thường gặp

Triệu chứng của viêm âm đạo rất đa dạng nhưng tập trung chủ yếu vào cảm giác khó chịu ở âm hộ – âm đạo và sự thay đổi trong dịch tiết âm đạo. Mức độ biểu hiện có thể nặng hơn trong kỳ kinh, sau quan hệ tình dục hoặc khi hệ miễn dịch suy yếu. Nếu bệnh kéo dài hoặc tái phát nhiều lần, triệu chứng có thể trở nên mạn tính và ảnh hưởng đến tâm lý người bệnh.

Các triệu chứng thường gặp:

• Khí hư thay đổi về màu sắc, số lượng hoặc độ đặc
• Mùi khó chịu, đặc biệt là mùi tanh trong BV
• Ngứa và nóng rát âm hộ, đau khi tiểu tiện hoặc giao hợp
• Niêm mạc âm đạo đỏ, phù nề hoặc dễ tổn thương

Đặc điểm khí hư thường giúp định hướng nguyên nhân:

Nguyên nhân	Đặc điểm khí hư
BV	Màu xám, mùi tanh cá rõ rệt
Candida	Đặc, dính mảng trắng như bã đậu, ngứa nhiều
Trichomonas	Lỏng, nhiều bọt, vàng hoặc xanh

Cơ chế bệnh sinh và sinh lý bệnh

Âm đạo bình thường tồn tại trạng thái cân bằng sinh thái với Lactobacillus là vi khuẩn ưu thế. Lactobacillus tạo ra acid lactic giúp duy trì pH âm đạo từ 3.8 đến 4.5, kìm hãm sự phát triển của vi khuẩn có hại. Khi số lượng Lactobacillus giảm, pH tăng lên và các vi sinh vật cơ hội có điều kiện sinh sôi mạnh mẽ, dẫn đến viêm.

$\mathrm{pH_{bình \, thường}} \approx 3.8 - 4.5$

Ngoài pH, các yếu tố phòng thủ tự nhiên khác như chất nhầy âm đạo, lớp biểu mô estrogen hóa và hệ miễn dịch tại chỗ cũng góp phần bảo vệ chống lại tác nhân gây bệnh. Rối loạn nội tiết, thay đổi lối sống, stress, hoặc dùng thuốc (đặc biệt là kháng sinh phổ rộng) đều có thể làm suy giảm hệ vi sinh bảo vệ và tăng nguy cơ viêm âm đạo.

Phương pháp chẩn đoán

Chẩn đoán viêm âm đạo dựa trên khai thác triệu chứng, thăm khám lâm sàng và các xét nghiệm hỗ trợ nhằm xác định nguyên nhân cụ thể. Mục tiêu là phân biệt các thể viêm với nhau, loại trừ các bệnh lý phụ khoa khác và xây dựng phác đồ điều trị thích hợp.

Các bước chẩn đoán thường bao gồm:

• Khám phụ khoa: đánh giá hình thái âm hộ, âm đạo, ghi nhận mùi và đặc điểm khí hư.
• Soi tươi khí hư (wet mount): phát hiện bào tử nấm, Trichomonas, bạch cầu hoặc clue cells.
• Đo pH âm đạo: giúp phân biệt viêm do Candida (pH thường <4.5) với các thể còn lại (pH ≥4.5).
• Test Whiff (amine test): nhỏ KOH 10% vào khí hư, mùi tanh cá gợi ý BV.
• Nhuộm Gram: tiêu chuẩn vàng để phân loại vi sinh vật trong BV.

Một số xét nghiệm nâng cao:

• Nuôi cấy nấm hoặc vi khuẩn trong trường hợp kháng trị
• Xét nghiệm PCR phát hiện Trichomonas, Candida, Mycoplasma
• Test nhanh chẩn đoán phân biệt viêm âm đạo đa nguyên nhân

Điều trị theo nguyên nhân

Nguyên tắc điều trị viêm âm đạo là xử lý nguyên nhân, phục hồi môi trường âm đạo và phòng tái phát. Việc tự ý dùng thuốc có thể làm tình trạng nặng thêm hoặc gây kháng thuốc. Phác đồ nên cá thể hóa dựa trên từng thể bệnh và yếu tố đi kèm (mang thai, bệnh nền, tái phát nhiều lần).

Hướng điều trị cụ thể:

• BV: Metronidazole 500mg uống ngày 2 lần trong 7 ngày, hoặc dạng gel bôi âm đạo (0.75%).
• Candida: Fluconazole 150mg uống liều duy nhất, hoặc Clotrimazole đặt âm đạo 1 viên/đêm x 3–7 ngày.
• Trichomonas: Metronidazole 2g uống liều duy nhất, cần điều trị đồng thời cho bạn tình.
• Viêm không nhiễm: tránh yếu tố gây kích ứng, estrogen tại chỗ nếu do thiếu hụt nội tiết.

Trường hợp tái phát cần kéo dài thời gian điều trị, sử dụng probiotic để tái lập hệ vi sinh âm đạo hoặc phối hợp nhiều biện pháp. Trong BV tái phát, có thể dùng Metronidazole gel 2 lần/tuần trong 3–6 tháng.

Biến chứng nếu không điều trị kịp thời

Viêm âm đạo không điều trị đúng có thể lan rộng đến cổ tử cung, vòi trứng, gây viêm vùng chậu (PID) hoặc vô sinh do dính tắc vòi trứng. Phụ nữ mang thai có nguy cơ vỡ ối sớm, sinh non hoặc thai nhẹ cân nếu bị BV kéo dài.

Các biến chứng thường gặp:

• Viêm cổ tử cung, viêm nội mạc tử cung
• Viêm phần phụ, tắc vòi trứng
• Vô sinh thứ phát
• Tăng nguy cơ mắc HIV và các bệnh lây truyền qua đường tình dục
• Tái phát mạn tính ảnh hưởng tâm lý và đời sống tình dục

Trong một số nghiên cứu, viêm âm đạo kéo dài làm tăng nguy cơ ung thư cổ tử cung gián tiếp do làm thay đổi môi trường bảo vệ niêm mạc, tạo điều kiện cho HPV xâm nhập và tồn tại.

Phòng ngừa và chăm sóc

Phòng viêm âm đạo bao gồm cả biện pháp cá nhân và cộng đồng. Việc giáo dục sức khỏe sinh sản, hướng dẫn vệ sinh đúng cách và sàng lọc định kỳ có thể giúp giảm đáng kể tỷ lệ mắc và tái phát.

Khuyến nghị phòng bệnh:

• Rửa vùng kín hàng ngày bằng nước sạch, tránh thụt rửa sâu
• Không dùng xà phòng, dung dịch có mùi thơm mạnh, sát khuẩn quá mức
• Mặc quần lót cotton thoáng khí, thay mỗi ngày
• Tránh dùng kháng sinh kéo dài không có chỉ định
• Quan hệ tình dục an toàn, vệ sinh trước và sau quan hệ

Đối với phụ nữ tiền mãn kinh, có thể dùng estrogen tại chỗ để cải thiện độ ẩm âm đạo và phục hồi hệ vi sinh vật có lợi. Một số chế phẩm bổ sung probiotic đường uống hoặc đặt trực tiếp cũng được nghiên cứu như biện pháp hỗ trợ dự phòng tái phát.

Vai trò của giáo dục sức khỏe và nghiên cứu

Giáo dục sức khỏe cộng đồng về bệnh viêm âm đạo góp phần tăng nhận thức, giảm tự điều trị không đúng và thúc đẩy thăm khám sớm. Các chiến dịch truyền thông cần tập trung vào:

• Phân biệt viêm âm đạo và các bệnh lây truyền qua đường tình dục
• Nhấn mạnh vai trò của kiểm tra định kỳ
• Hướng dẫn phụ nữ tự theo dõi dấu hiệu bất thường của khí hư

Nghiên cứu trong lĩnh vực này đang hướng đến:

• Phân tích hệ vi sinh âm đạo bằng kỹ thuật metagenomics
• Phát triển vắc-xin phòng ngừa tái phát
• Các chế phẩm sinh học (biotherapeutics) thay thế kháng sinh

Tổ chức như NICHD và CDC đang tài trợ các chương trình nghiên cứu chuyên sâu về mối liên hệ giữa viêm âm đạo với rối loạn nội tiết, bệnh tự miễn và nguy cơ sinh sản.

Tài liệu tham khảo

1. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Bacterial Vaginosis – STD Facts.
2. National Institutes of Health (NIH) – NICHD. Vaginitis.
3. Mayo Clinic. Vaginitis: Symptoms and Causes.
4. Johns Hopkins Medicine. Understanding Vaginitis.
5. World Health Organization (WHO). Sexually Transmitted Infections.
6. American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). FAQ on Vaginitis.